Człowiek, który pozytywnie przepracowuje kryzysy, czuje wewnętrze wzmocnienie i jest silniejszy. Wykazuje się większą elastycznością w przystosowaniu się do danej rzeczywistości czy środowiska. Natomiast człowiek, który ma trudności w rozwiązywaniu swoich kryzysów, może wykazywać bardzo mocne usztywnienie społeczne. To, jak poradzimy sobie z kryzysami na wcześniejszych etapach życia będzie miało wpływ na jego jakość w kolejnych jego etapach. Własna prawdziwa tożsamość, intymność, generatywność czy integracja – to kryzysy, z którymi mierzymy się w toku naszego życia. Zatem wybierajmy życie w kierunku integracji, bo tylko takie życie jest życiem spełnionym.
Kryzysy to wg Eriksona normalna sprawa
W toku swojego życia każdy człowiek jest osadzony w jakimś etapie rozwojowym i to wpływa na jego funkcjonowanie. Według Erika Eriksona [2] człowiek przeżywa osiem etapów życia, począwszy od wczesnego dzieciństwa, a skończywszy na późnej starości. Każdy z nich wiąże się z określonym kryzysem [3], którego rozwiązanie w adaptacyjny lub też nieadaptacyjny sposób, na danym etapie życia, decyduje o konstrukcji osobowości człowieka. Kryzys to wewnętrzny konflikt dotyczący wyboru danych postaw lub przystosowanie się do danego środowiska, czy też zaspokojenie swoich życiowych potrzeb. Inaczej mówiąc to określenie potrzeb i posiadanych kompetencji, aby człowiek mógł osiągnąć samodzielność i wewnętrzną spójność. Przy okazji powinien nabyć umiejętność mierzenia się z wyzwaniami, jakie pojawią się przed nim w danym okresie życia.
Więcej na temat kryzysu przeczytaj na stronie: Znajdź drogę do własnego wzrostu po kryzysie
Każdy etap życia ma wyznaczone dokładne granice wiekowe, bowiem na każdym z nich przychodzi nam się mierzyć z kolejnymi kryzysami. Rozwój człowieka nie polega tylko na przechodzeniu z jednego etapu życia do kolejnego, jak z klasy do klasy w szkole. Osiąga się go w wyniku radzenia sobie z kolejnymi kryzysami.
Stadium pierwsze: Okres niemowlęctwa 0-1,5 roku
Nazwa kryzysu: Ufność vs Nieufność
Rozwiązanie pozytywne: Podstawowe poczucie bezpieczeństwa
Rozwiązanie negatywne: Brak poczucia bezpieczeństwa, nieufność, lęk
W pierwszym etapie życia niemowlę musi rozwinąć podstawowe poczucie ufności wobec otoczenia. Dzieje się to w interakcji ze swoimi rodzicami, do których dziecko jest mocno przywiązane. To przywiązanie jest potrzebne do prawidłowego rozwoju dziecka. Gdy jego podstawowe potrzeby, tj. ciepło, pożywienie, bliskość fizyczna nie są zaspokajane, może rozwinąć się w nim trwałe poczucie nieufności, braku bezpieczeństwa i lęk.
Przeczytaj również: Jak będzie wyglądać druga połowa twojego życia?
Z badań Anisworth [1] wynika, że istnieją trzy typy przywiązania: 1) bezpieczne przywiązanie – cechuje dzieci, które przejawiają pewien niepokój, gdy matka opuszcza pomieszczenie i reagują entuzjastycznie, gdy powraca; początkowo dążą do kontaktu i fizycznej bliskości z matką, by po czasie powrócić do zabawy, 2) przywiązanie lękowo-unikowe – cechuje dzieci, które nie przejawiają negatywnych emocji, gdy rozstają się z matką, ale gdy powraca mogą jej aktywnie unikać lub nawet ignorować, 3) przywiązanie lękowo-ambiwalentne – cechuje dzieci, które są bardzo zdenerwowane i zaniepokojone, gdy matka wychodzi, a po jej powrocie nie dają się ukoić i okazują złość i opór wobec niej, jednocześnie wyrażają pragnienie kontaktu z nią.
W pełni prawidłowy rozwój w przyszłości będą wykazywać dzieci, które rozwinęły zdrowe bezpieczne przywiązanie. To już początek, by wybierać życie w kierunku integracji.
Stadium drugie: Wczesne dzieciństwo 1,5-3 lat
Nazwa kryzysu: Autonomia vs Wstyd, zwątpienie w siebie
Rozwiązanie pozytywne: Postrzeganie siebie jako podmiotu zdolnego do kontrolowania własnego ciała i sprawcy działań
Rozwiązanie negatywne: Poczucie niezdolności do kontrolowania przebiegu zdarzeń
W drugim etapie życia dziecko uczy się chodzić i mówić i w ten sposób poznaje otoczenie i rozpoznaje przedmioty. Jeśli będzie odpowiednio do tego zachęcane, to zbuduje w sobie poczucie autonomii, a także poczucie bycia osobą zdolną i wartościową. W przypadku nadmiernego ograniczania go lub krytykowania, dziecko może zwątpić w siebie. W tym okresie następuje również rozwój odrębności psychicznej dziecka i poczucia własnego JA. Wiąże się ono z rosnącą samodzielnością dziecka, tym samym dając mu podstawę do poczucia sprawstwa i budując świadomość, że jest kreatorem rzeczywistości.
Stadium trzecie: Wiek przedszkolny 3-6 lat
Nazwa kryzysu: Inicjatywa vs Poczucie winy
Rozwiązanie pozytywne: Zaufanie do siebie jako inicjatora i twórcy, sprawność celowego działania
Rozwiązanie negatywne: Brak poczucia własnej wartości
W okresie przedszkolnym dziecko może inicjować różne działania intelektualne i motoryczne. Reakcja rodziców na jego samodzielne działanie będzie wpływać na budowanie w dziecku poczucia wolności, a także wiary w siebie. Będą mu one potrzebne w następnym etapie życia. W innym przypadku mogą wywoływać poczucie winy i bycia niekompetentnym w świecie dorosłych. W tym czasie kształtuje się również samoocena dziecka, czyli sądy o własnej wartości. Jest to szczególnie ważne dla dziecka w rozwoju własnej osoby, gdyż w tym czasie sądy na swój temat utrwalają się. Zaczyna się tworzyć JA idealne, tzn. jaki chciałbym/ jaka chciałabym być… To ważne pytania, jeśli chce się wybierać życie w kierunku integracji.
Przeczytaj również: Sympatycznie o stresie i… żabie
Stadium czwarte: Wiek szkolny 7-12 lat
Nazwa kryzysu: Kompetencja vs Poczucie niższości
Rozwiązanie pozytywne: Opanowanie podstawowych umiejętności intelektualnych i społecznych, przekonanie o własnej sprawczości
Rozwiązanie negatywne: Brak pewności siebie, poczucie klęski
W szkole podstawowej dziecko, któremu udało się pozytywnie rozwiązać kryzysy występujące na wcześniejszych etapach jest gotowe do doświadczania świata zewnętrznego. Przez to rozwija kolejne kompetencje. Poprzez kontakt z rówieśnikami rozwija umiejętności społeczne, zaś w szkole uczy się nowych intelektualnych i motorycznych sprawności. Dzieci, które są bardziej obserwatorami wydarzeń albo doznają wielu niepowodzeń mogą wytwarzać w sobie poczucie niższości. Będzie im ono przeszkadzać sprostać wymagania w następnych etapach życia. Źródłem wysokiej samooceny będzie radość z odnoszonych sukcesów. Kolejne sukcesy na bazie własnych wysiłków nauczą go wytrwałości, odporności na niepowodzenia, a także radzenia sobie z frustracją. Dziecko uczy się samokontroli, a także rozwija poczucie odpowiedzialności za skutki własnych czynów zarówno dobrych, jak i złych. Optymistycznie patrzy na otoczenie, które potrafi zrozumieć, kontrolować i zmieniać. Siebie postrzega jako kogoś, kto może osiągnąć swoje cele i poradzi sobie z zagrożeniem lub niepowodzeniem. To już dobry moment, by wybierać tylko życie w kierunku integracji.
Stadium piąte: Adolescencja 12-23 lata
Nazwa kryzysu: Tożsamość vs Kryzys tożsamości (rozproszenie ról)
Rozwiązanie pozytywne: Poczucie siebie jako osoby
Rozwiązanie negatywne: Poczucie fragmentacji własnego Ja, niejasne poczucie siebie
W okresie adolescencji podstawowym kryzysem, z którym trzeba będzie się zmierzyć to odkrycie własnej i prawdziwej tożsamości. Może się to okazać trudnym zadaniem zwłaszcza wtedy, gdy przyjdzie pełnić w życiu społecznym jednocześnie kilka ról. To czas poszukiwania odpowiedzi na pytanie: kim jestem…, czy jakimi wartościami kieruję się w życiu… To bardzo ważny etap w życiu młodego człowieka. Jeśli uda mu się pozytywnie rozwiązać swój kryzys, to będzie miał szansę na ukształtowanie w sobie spójnego poczucia JA. Jeśli natomiast nie znajdzie rozwiązania, to własny obraz siebie może zostać w jego oczach pozbawiony stabilnego filaru, który byłby oparciem. Rozwiązanie kryzysu tożsamości w pozytywny sposób polegać będzie na uzyskaniu integracji swojej przeszłości z teraźniejszością i planowaną przyszłością. Może się to udać, jeśli otoczenie społeczne dostarczy młodemu człowiekowi wyraźnych wzorców identyfikacyjnych. Jeśli nie będzie miał stabilności w rodzinie czy społeczeństwie, to do integracji może nie dojść. Może to jednak doprowadzić do pomieszania ról.

Najpiękniejsi ludzie, których znam, to ci, którzy znają smak porażki, poznali cierpienie, walkę, stratę, poznali swoją drogę na wyjście z otchłani.
Ci ludzie mają wrażliwość i zrozumienie życia, które wypełniają ich współczuciem, łagodnością
i głęboką, kochającą troską. Piękni ludzie nie biorą się znikąd.
Cztery statusy tożsamości
Badania Marcii (1966) pokazują, że kształtowanie tożsamości u młodego człowieka odbywa się w dwóch etapach. Pierwszy to eksploracja (etap niezbędny), tj. eksperymentowanie ze swoim wyglądem, poszukiwanie różnych możliwości, testowanie systemów wartości itp. Drugi to podjęcie zobowiązania. To etap podjęcia decyzji zwracając uwagę na własne potrzeby i plany życiowe. Może się zdarzyć, że nie u wszystkich ludzi te dwa etapy wystąpią. Biorąc to pod uwagę Marcia wyróżnia cztery statusy tożsamości, które są kombinacjami obu tych etapów:
STATUS TOŻSAMOŚCI | EKSPLORACJA | ZOBOWIĄZANIE | OPIS OSOBY |
TOŻSAMOŚĆ OSIĄGNIĘTA | + | + | to dobrze zintegrowana osobowość, ceni swoją niezależność, po okresie doświadczeń i poszukiwań znalazła wyraźnie odpowiedzi na podstawowe pytania: kim jestem…, jakie wartości i role życiowe są dla mnie ważne…, osoba przyjazna, otwarta na kontakt z innymi ludźmi, wydajna w pracy, mająca wgląd we własne zachowanie; taka osoba wie kim jest, jakie ma wartości i role życiowe |
TOŻSAMOŚĆ PRZEJĘTA (NADANA) | – | + | osoba nie poszukuje odpowiedzi na pytanie tożsamościowe, kontynuuje przywiązanie do wartości i ról wyniesionych z dzieciństwa; taka osoba zachowuje się zgodnie z płcią, jest zadowolona z samego siebie, preferuje wartości konserwatywne, ma wzmożoną kontrolę nad swoimi emocjami, wypiera konflikty, stosuje liczne mechanizmy obronne; taka osoba nie do końca jest sobą, bo przejęła to, co było jej dane, czuje, że nie żyje swoim życiem |
TOŻSAMOŚĆ MORATORYJNA | + | – | poszukiwanie i testowanie swojej tożsamości łączy się z pewnym napięciem, podejmuje ciągłe próby, osoba ceni sobie własną niezależność, ale nurtują ją dylematy egzystencjonalne, jest niespokojna, nonkonformistyczna, o dużej płynności językowej; taka osoba jest niedookreślona, buntująca się nawet do 30 r.ż. |
TOŻSAMOŚĆ ROZPROSZONA | – | – | osoba nie rozpoczęła eksploracji, ale też nie zaangażowała się w realizację wybranych wartości, przejmuje do otoczenia niespójne wzorce zachowań, cały czas podatna na wpływy innych, uzewnętrznia nieprzewidywalne zachowania, unika bliskich związków z innymi ludźmi, wykazuje kruchy system obrony swojego Ja, przejawia niechęć do działania, przejawia brak sensu życia, wycofuje się z sytuacji trudnych (frustrujących); taka osoba często jest zagubiona, z problemami |
Stadium szóste: Wczesna dorosłość 23-40 lat
Nazwa kryzysu: Intymność vs Izolacja
Rozwiązanie pozytywne: Zdolność do nawiązywania bliskich więzi i zaangażowania wobec innych, otwarcie na innych, troska i zaufanie
Rozwiązanie negatywne: Wycofanie się przed tworzeniem bliskich relacji, poczucie osamotnienia i separacji, zaprzeczenie potrzebie bliskości
W szóstym etapie rozwoju, młody człowiek jest już przygotowany do wchodzenia w bliskie i przyjacielskie relacje, za które bierze odpowiedzialność. Osoba na tym etapie rozwoju ma już w miarę ukształtowane poczucie własnej tożsamości i względnie zintegrowaną osobowość. Może wejść w bliską relację z drugim człowiekiem, a także założyć rodzinę i posiadać dzieci. To ważny moment, by jednak wybierać życie w kierunku integracji.
Jeśli osoba będzie się dystansować i izolować, to znak, że na poprzednich etapach życia nie wypracowała tych dwóch ważnych elementów. Może to skutkować brakiem umiejętności nawiązywania satysfakcjonujących partnerskich relacji z innymi ludźmi. Może się też jeszcze bardziej u niej pogłębiać izolacja i unikanie bycia z innymi, by nawiązać z nimi bliskie kontakty.
Stadium siódme: Średnia dorosłość 40-60 lat
Nazwa kryzysu: Generatywność vs Stagnacja
Rozwiązanie pozytywne: Skierowanie troski poza JA – na rodzinę, społeczeństwo, przyszłe pokolenia, troska o innych
Rozwiązanie negatywne: Troska wyłącznie o siebie, brak orientacji na przyszłość
Średnia dorosłość to etap, w którym pojawia się kolejny próg rozwojowy. Jeśli zostanie pozytywnie rozwiązany, to wyrazi się poprzez kreatywność danej osoby. Według Eriksona kreatywność to przede wszystkim troska o powołanie i wychowanie następnego pokolenia. Osoby po 30-ce czy 40-ce wykazują większe zaangażowanie w sprawy związane z rodziną, pracą, społeczeństwem i przyszłym pokoleniem. W przypadku osób, które nie rozwiązały kryzysów na wcześniejszych etapach swojego życia, nadal na pierwszym miejscu będą stawiać własne przyjemności. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu na tym etapie będzie przekazanie tego, co się wypracowało, wiedzy i mądrości następnym młodszym pokoleniom. A to już kolejny krok do tego, by wybierać życie w kierunku integracji.
Stadium ósme: Późna dorosłość > 60 lat
Nazwa kryzysu: Integracja ego vs Rozpacz
Rozwiązanie pozytywne: Poczucie pełni, podstawowa satysfakcja z życia, akceptacja śmierci
Rozwiązanie negatywne: Rozpacz związana z przemijaniem, poczucie bezowocności życia, rozczarowanie
Na ósmym i już ostatnim etapie życia może pojawić się kryzys późnej dorosłości. Będzie on polegał na konflikcie między wewnętrzną integracją JA danej osoby a rozpaczą. Jeśli kryzysy na wszystkich poprzednich etapach zostały pozytywnie rozwiązane, to starsza osoba może ucieszyć się poczuciem życia w pełni. Może też popatrzeć na swoją przeszłość bez żalu. Jeśli jednak poprzednie kryzysy nie zostały pozytywnie rozwiązane, to osoba może doświadczyć poczucia rozpaczy.
Przeczytaj również: Zadbaj o harmonię swojego wnętrza
Życie w kierunku integracji to nagroda
Integracja, to stan umysłu, który skupia się na osiągnięciu poczucia harmonii oraz sensu. Osoba w takim stanie umysłu przejawia miłość do ludzi, akceptuje siebie i swoje życie, które uważa za wartościowe i sensowne. Osiągnięcie stanu integracji oznacza odkrycie sensu swojego życia oraz przekonuje o wartości wybranej drogi życiowej w zgodzie ze sobą. Integracja jest nagrodą za dobrze przeżyte życie i pozytywne rozwiązywanie kryzysów na wcześniejszych etapach długiej życiowej drogi. Osoba w stanie integracji nie czuje lęku przed śmiercią. Jest gotowa do odejścia z tego świata, jak po dobrze spełnionej misji.
Inaczej jest w przypadku stanu rozpaczy, który charakteryzuje osoby bojące się śmierci oraz nie umiejące zaakceptować swojego życia, które się kończy. Mają natomiast świadomość upływu czasu. Mierzą się z faktem, że już nic nie są w stanie w swoim życiu zmienić. To osoby często pełne żalu, czy poczucia winy z powodu porzucenia powołania na rzecz kariery, czy z powodu tego, że ich życie pozbawione zostało pasji i zaangażowania.
Warto zawsze wybierać życie w kierunku integracji.
[1] Mary Dinsmore Ainsworth – amerykańsko-kanadyjska psycholożka rozwoju człowieka, jedna z głównych twórczyń teorii przywiązania.
[2] Erik Homburger Erikson – amerykański psychoanalityk i psycholog rozwoju człowieka duńskiego pochodzenia, twórca teorii rozwoju psychospołecznego. Był uczniem Anny Freud, córki Zygmunta Freuda. Zaliczany jest do „neofreudystów”. Stworzył swoją teorię, którą zaliczono do podstaw psychoanalizy. Kładł w niej nacisk na rozwiązywanie kryzysów rozwojowych, pojawiających się w życiu każdego człowieka.
[3] Paszkowska‐Rogacz A., 2010, Kryzys tożsamości a pełnione przez młodych dorosłych role życiowe, [w]: Człowiek w kryzysie – psychospołeczne aspekty kryzysu, red. Henryk Skłodowski, UŁ, Seria SWSPiZ w Łodzi: PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ i ZARZĄDZANIE, Tom XI, Zeszyt 1, ss. 71–90.